Van Prehistorie tot Middeleeuwen

Een stier, een valk, een cobra: in het oude Egypte waren het niet zomaar dieren. Ze symboliseerden de macht van een farao of de eigenschappen van een godheid. De Egyptische kunst lijkt bij momenten wel een dierentuin.

Griekse, Romeinse en vroeg-christelijke schrijvers hebben de Egyptenaren hartelijk uitgelachen. Wat een zot volk, ze vereren een krokodil, een ibis of een aap alsof het goden zijn, schamperde Juvenalis in een van zijn satiren. Pas vele eeuwen later, toen wetenschappers het oude Egypte wat grondiger begonnen te bestuderen, werd de betekenis van dieren in het rijk van de farao’s beter begrepen. Een schitterende tentoonstelling over het thema is de volgende maanden te zien in Louvre Lens, niet zo ver over de Franse grens.

Met meer dan een half miljoen bezoekers per jaar kent het filiaal van het Louvre in Lens een opmerkelijk succes. Dat ligt voor een deel aan de hoge kwaliteit van de tentoonstellingen, waarvoor de meeste stukken worden uitgeleend door het Louvre in Parijs. Alleen al de Egyptische afdeling van het Franse topmuseum omvat ruim 65.000 werken. Daaruit werd voor Dieren en farao’s een aantrekkelijke selectie van 430 grote en kleine beelden, schilderingen, mummies, juwelen, amuletten en gebruiksvoorwerpen samengesteld.

Dieren moeten in het oude Egypte alomtegenwoordig geweest zijn. Op de tentoonstelling zie je een stoel met leeuwenpoten, een lepel in de vorm van een gazelle en beelden van farao’s met een slang op hun kroon. Bezoekers uit andere landen werden telkens weer getroffen door de hechte band tussen de Egyptenaren en de dieren in hun omgeving, die ze nauwkeurig observeerden en afbeeldden, en die ze zelfs een plaats gaven in hun tempels en graven.

Krokodil

In het eerste deel van het parcours maakt de bezoeker kennis met de dieren die in de tijd van de farao’s in Egypte leefden. De presentatie is hier bijzonder knap, met opgezette dieren op de voorgrond en daarachter foto’s en filmbeelden van de omgeving van de Nijl, waar de meeste dieren leefden. Talrijke soorten die in het oude Egypte voorkwamen, waaronder olifanten, neushoorns en giraffen, zijn mettertijd uit het land verdwenen als gevolg van de toenemende droogte. Vruchtbare savanne maakte plaats voor dorre woestijn.

Voor een deel gingen de Egyptenaren niet anders met de dieren om dan alle andere volkeren. Ze hielden huisdieren, ze gingen jagen en vissen, ze offerden dieren aan hun goden.

Ongewoon was wel dat ze mettertijd dieren als symbool gingen gebruiken om de wereld te begrijpen. Ze vonden overeenkomsten tussen eigenschappen die ze bij dieren observeerden en het karakter van hun goden. Zelfs de farao’s werden geïdentificeerd met de kracht van een stier, de ontembaarheid van een leeuw of de trefzekerheid van een valk.

Sommige goden zijn met hun dierlijke symbool bekend geworden. Zo werd de vruchtbaarheidsgodin Bastet voorgesteld als een kat, een populair huisdier. Sobek, de god van het water, had dan weer de kop van een krokodil. De Egyptenaren respecteerden de krokodillen, die zo bezorgd waren voor hun jongen dat ze die bij gevaar voorzichtig in de muil namen om ze in veiligheid te brengen.

Sfinx

Het verwijt dat de Egyptenaren dieren vereerden, is onterecht. Wel werden sommige dieren, die door de priesters werden uitgekozen, als een incarnatie van de godheid beschouwd. Ze leefden in de tempels en werden na hun dood gemummificeerd. Het is deze innige band tussen dieren en religie die buitenlanders zo vreemd vonden.

Ook uit de kunst zijn de dieren niet weg te denken. Ze duiken op in alle muurschilderingen en gebeeldhouwde reliëfs waarmee de tempels en de graven werden versierd. Ruim twintig procent van de hiërogliefen bestaat uit dierlijke voorstellingen.

Hybride wezens – meestal een menselijk lichaam met het hoofd van een dier – zijn kenmerkend voor de Egyptische kunst. De bekendste hybride is uiteraard de sfinx, die het lichaam van een leeuw paart aan het hoofd van een farao. De monumentale sfinx van Gizeh is de oudste. Het beeld staat voor de piramide van Chefren en het gelaat stelt deze koning voor.

De Egyptenaren waren begenadigde animaliers of dierenbeeldhouwers. Met een verbluffende natuurlijkheid en elegantie beeldden ze de dierlijke vormen uit en wisten ze het karakter van elk dier te treffen. Ook de meest uiteenlopende objecten – een kam, een diadeem, een drinkschaal, een bed – werden op ingenieuze manieren met dierlijke motieven versierd. De tentoonstelling in Louvre Lens laat geen twijfel bestaan over de onuitputtelijke mogelijkheden van het thema.

Een van de topstukken is zeker een beeldengroep met vier bavianen, afkomstig uit de sokkel van een obelisk in de tempel van Luxor. Het stuk werd in de negentiende eeuw aan Frankrijk geschonken uit erkentelijkheid voor de bijdrage van Franse wetenschappers aan de egyptologie. Het was de bedoeling het kunstwerk op te stellen naast de obelisk op de Place de la Concorde, maar vanwege de al te uitdrukkelijke geslachtskenmerken van de apen vreesde de overheid dat er een schandaal van zou komen. Vandaag zijn deze machtige bavianen in al hun glorie te bewonderen in Lens. Ze staan erbij alsof ze de zon aanbidden.

Bron: Jan Van Hove, "Waar dieren heilig waren"; De Standaard, 20 december 2014.

‘Des animaux et des pharaons’, in Louvre Lens tot 9 maart.