Van Prehistorie tot Middeleeuwen

In Amsterdam is niemand minder dan Julius Caesar neergestreken. Maar de veroveraar van Gallië laat deze keer geen onuitwisbare indruk na.

 
Recensie door Senne Starckx in De Standaard van 15 september 2023 

De nieuwe expo in het H’art Museum in Amsterdam (het vroegere Hermitage Museum) begint veelbelovend. We staan oog in oog met liefst vijf verschillende bustes van Julius Caesar. Een marmeren exemplaar toont hoe de beroemde Romeinse veldheer en politicus traditioneel wordt afgebeeld: met een gezicht en blik die kracht en zelfverzekerdheid uitstralen. De paar rimpels op het kalende voorhoofd doen daar geen afbreuk aan: ze zijn een teken van wijsheid en levenservaring.

Slechts zuinig wordt er nog ingezoomd op de man achter de mythe, waardoor het geheel al te zeer vertrouwd overkomt

Maar zag Caesar er ook in werkelijkheid zo uit? De andere tentoongestelde bustes doen uitschijnen van niet. Ze tonen eerder zachte gelaatsuitdrukkingen. Eén beeld verraadt zelfs een klein monkellachje – alsof Caesar plezier heeft in de verwarring over zijn ware uiterlijk bij de toeschouwer. En zijn kaalheid, die in verschillende antieke bronnen wordt beschreven, wordt niet weggetoverd maar wel gemaskeerd zoals dat wellicht ook in het echt gebeurde: met een naar voren gekamde pluk haar in het midden van het voorhoofd. Maar één buste, gevonden bij een vroeger Romeins legerkamp in Nijmegen, valt op. Het aangezicht is ronduit afschrikwekkend. Mogelijk stelt de sculptuur een dode Caesar voor, nadat hij in het voorjaar van 44 voor Christus was vermoord.

 
Genocidale acties

 
Het lugubere aangezicht past wel bij de manier waarop de beroemdste aller Romeinen tegenwoordig steeds vaker wordt voorgesteld: behalve als een slim politicus, een briljant militair strateeg en een succesvol veroveraar, ook als een meedogenloze agressor. Die laatste kwalificatie heeft hij grotendeels te danken aan zijn tijd in Gallië, tijdens zijn veroveringsoorlog daar tussen 58 en 51 voor Christus. Door het grote aantal slachtoffers in de Gallische Oorlog – schattingen uit de oudheid spreken van een miljoen Gallische doden en nog eens een miljoen Galliërs die tot slaaf werden gemaakt – wordt Caesar weleens een massamoordenaar genoemd, soms zelfs een genocidair. Opmerkelijk: hij lijkt dit zelf te bevestigen in De bello Gallico, zijn beroemde verslag van de Gallische Oorlog. Zo beschrijft hij – in de voor hem kenmerkende derde persoon enkelvoud – dat het ‘Caesars intentie was om de Eburonen te omsingelen met een enorme legermacht en hen vervolgens volledig van de aardbodem weg te vagen’. Nico Roymans, archeoloog aan de Vrije Universiteit Amsterdam, noemde dit tijdens de persvoorstelling een ‘genocidale actie’. Caesar zou er zo verschillende op zijn palmares hebben, waarvan twee tegen de Eburonen van Ambiorix, in 53 en 51 voor Christus.

 
Een andere genocidale actie zou al vroeg in de oorlog hebben plaatsgevonden, opnieuw in het noorden van Gallië, meer bepaald bij de samenvloeiing van de (toenmalige) Maas en Rijn. Bij Kessel, in de huidige Nederlandse provincie Noord-Brabant, vonden Roymans en collega’s enkele jaren geleden vele botresten en zowel Germaans als Romeins wapentuig. De botresten dateerden van het midden van de eerste eeuw voor Christus en vertoonden vaak sporen van geweld, zoals inslagen van speerpunten en houwen van zwaarden. Zeer waarschijnlijk ging het om stoffelijk overschot van Germanen – zowel van mannen, vrouwen als kinderen – die vanuit de Rijnregio westwaarts waren getrokken, om vervolgens door Caesar in de pan te worden gehakt. Het is een van de weinige gebeurtenissen in De bello Gallico die met grote zekerheid aan een specifieke plek kunnen worden gelinkt. En dat is een groot euvel in de reconstructie van de gebeurtenissen tijdens de Gallische Oorlog, en de (wan)daden van Caesar. Want hoe moet het relaas van een Romeins veldheer, die ook nog eens zijn eigen oorlogsverslaggever was, gelezen worden? En hoe moet het Romeinse perspectief, waarin slachtofferaantallen vaak juist overdreven werden in plaats van geminimaliseerd, vertaald worden naar vandaag?

 
Eerste keer in Nederland

 
Zo schiet de archeologie de geschiedschrijving te hulp: ze biedt objectieve gegevens over de Gallische Oorlog. En ze legt ook zaken bloot die niet of amper door Caesar werden beschreven, zoals de grootschalige plundering van kostbare gouden juwelen en vooral munten. Roymans vertelt dat na de Gallische Oorlog de circulatie van gouden munten in Noord-Gallië sterk terugviel. Het Gallische goud werd vermoedelijk massaal naar Italië gevoerd, waar het zelfs onder de marktprijs werd verkocht.

 
De Gallische Oorlog wordt in de expo ook gestoffeerd met nieuwe verhalen en authentieke artefacten. Zo zien we een fraaie muntschat uitgestald die werd opgegraven nabij Maastricht en die daar 2.000 jaar geleden wellicht door Eburonen in de grond was verstopt.

 
Helaas krijgt het veelbelovende begin van deze expo daarna geen vervolg. Want daar stopt het verhaal over Caesar in de Lage Landen al. Wat volgt is een overzicht van ’s mans leven langs het gebruikelijke parcours, met welbekende passages zoals het triumviraat met Crassus en Pompeius, het oversteken van de Rubicon, de affaire met Cleopatra en natuurlijk de moord op de Iden van maart. Slechts zuinig wordt er nog ingezoomd op de man achter de mythe, waardoor het geheel al te zeer vertrouwd overkomt. Van een tentoonstelling die nieuwe inzichten beloofde te bieden, hadden we toch meer verwacht. Liever zagen we De bello Gallico nog wat verder gefactcheckt. Al is het daarvoor wellicht wachten tot archeologen nog wat meer naar boven hebben gespit.

 
Het zou nog maar de eerste keer zijn dat Julius Caesar in Nederland een solotentoonstelling aan zich gewijd krijgt. Als eerste kennismaking met de Romeinse veldheer kan deze expo zeker tellen, maar de Lage Landen zal Caesar deze keer niet veroveren.

 
Julius Caesar. Ik kwam, ik zag en ging ten onder.

Nog tot 24/05/2024 in H’art Museum, Amsterdam