Van Prehistorie tot Middeleeuwen

De tweede helft van december is eigenlijk altijd een periode vol feest geweest. Tegenwoordig speelt kerst hierin een hoofdrol. Maar kerst is niet strikt het vieren van de geboorte van Jezus. Het is een mix van allerlei feesten. Er zitten allerlei andere aspecten aan het kerstfeest dan alleen het christelijke feest. En juist die andere aspecten wil ik eens nader bekijken. 

Onderdeel van kerst is samen eten, een kerstboom vol lampjes, ballen en slingers in huis, samen zijn, cadeautjes geven, (verschrikkelijke) kerstliedjes zingen en voor de Christenen onder ons ook een of meerdere bezoeken aan de kerk.

In het feest dat wij kerst noemen zijn drie belangrijke tradities verenigd. De Christelijke geboorte van Jezus van Nazareth, de Germaanse traditie van het vieren van de zonnewende: het Midwinterfeest, en de Romeinse Saturnalia. Het midwinterfeest wordt gevierd op 21 december, de dag dat de dagen weer gaan lengen. Het licht wordt verwelkomd. Hier komt onze traditie van een boom met lampjes vandaan. Dit Midwinterfeest is redelijk bekend als zijnde onderdeel van het moderne kerstfeest. Maar de Saturnalia zijn veel minder bekend. Laten we die eens in het licht zetten. 

Zoals de naam al doet vermoeden heeft het feest te maken met de god Saturnus, de vader van Jupiter. Even een stukje Griekse mythologie:

In den beginne, of nou ja na Chaos, Erebus (Duisternis), Nyx (Nacht), Aether (Lucht) en Hemera (Dag) en de nakomelingen daarvan, komen we bij het godenechtpaar Uranus (Hemel) en Gea (Aarde). Dit echtpaar heeft een aantal kinderen ter wereld gebracht die we de Titanen noemen. Hieronder vallen onder andere Oceanus, Hyperion en Kronos. Kronos trouwde zijn zus Rhea. Gea en Uranus konden het op een gegeven moment niet zo goed meer vinden, waarna Kronos zijn vader letterlijk ontmant. Uit de testikels die in zee vallen wordt onder andere Aphrodite geboren. De scheiding van Hemel en Aarde resulteert vervolgens in een verbintenis tussen Gea en Pontus, Zee. Kronos neemt met deze verminking van zijn vader de macht op zich in het godenrijk. Echter, hij kent een profetie die voorspelt dat hij door zijn kinderen uit zijn macht gezet zal worden. Aangezien anticonceptie nog niet bestond (de pil is immers pas in 1962 op de markt gekomen) kreeg Rhea toch een sloot kinderen die door Kronos stuk voor stuk verorberd werden. Het laatste kind is de welbekende god Zeus die door Rhea verstopt is op Kreta. Kronus kreeg een in dekens gewikkelde steen die hij in 1 hap naar binnen schoof. Toen de kleine Zeus een grote jongen geworden was kwam hij wraak nemen op zijn vader. Hij dwong hem zijn broers en zussen op te braken: Hestia, Demeter, Hera, Hades en Poseidon. Vervolgens ontstond de mythische Titanenstrijd tussen de latere Olympische goden (Zeus plus zijn broers en zussen) samen met de door Kronos opgesloten en door Zeus bevrijde honderdarmige reuzen en cyclopen tegen Kronos en zijn broers, de Titanen. Zeus en de zijnen winnen deze strijd. Het vervolg verschilt een beetje tussen de Griekse mythologie en de Romeinse. Hoewel de Romeinen behoorlijk copy-paste hebben toegepast met de ontwikkeling van hun Pantheon, hebben ze de verhalen wel enigszins aangepast. Volgens de Griekse mythologie verdwijnen Kronos en de Titanen direct in de Tartaros, waarbij Atlas het hemelgewelf op zijn schouders dragen moet. Volgens de Romeinen vlucht Kronos naar het latere Latium dat in Italië ligt. 'Latium' is afkomstig van het werkwoord 'latere', wat 'zich verbergen' betekent. 

Deze Kronos staat in de Romeinse mythologie bekend als Saturnus, wat een etymologische link heeft met 'zaad'. De periode van Saturnus verblijf in deze streek staat bekend als een Gouden Tijdperk. Eetbare gewassen ontsproten uit eigen beweging uit de vruchtbare landen en de mensen hadden een lang, gelukkig leven vol nietsdoen. Een beetje Luilekkerland-achtig. Alleen komt Jupiter (Zeus) zijn vader op het spoor en stuurt hem alsnog naar de Onderwereld. Dat betekent het einde van dit Gouden Tijdperk. 

Het is dit Gouden Tijdperk dat de Romeinen vieren aan het einde van het landbouwseizoen, in de tweede helft van de huidige maand december. Het startte op 17 december met een offer in de tempel van Saturnus op het Forum Romanum en duurde een aantal dagen. Het zou voor het eerst gevierd zijn in 217 BCE. Tijdens de Saturnalia mocht er geen oorlog begonnen worden, werd er niet gewerkt, ging men niet naar school en werd er ook geen politiek bedreven. Oftewel, net als nu met sneeuw: het hele openbare leven lag stil.

In deze dagen stond de hele samenleving op haar kop. Het doet mij denken aan het idee van Carnaval. Het hele feest van Saturnus was een herinnering aan het mythische Gouden Tijdperk toen Saturnus in Italië was en vormde een moment van eenheid van 'het Romeinse volk'. Een volk dat zelfs in de verhalen niet bestaan heeft. Er heeft altijd segregatie plaats gevonden met slaven, plebejers en patriciërs. En immigratie is de oorsprong van het bestaan van het Romeinse Rijk geweest. Zonder immigratie geen Rome. Immers, Aeneas kwam uit Troje en trouwde een Latijnse prinses. Zijn zoon (die trouwde met Creusa, jammerlijk gestorven in hun vlucht uit Troje) is de voorvader van Romelus en Remus, de mythische stichters van de stad Rome. Omdat het pas gestichte Rome een toevluchtsoord werd voor iedereen die een nieuw leven wilde beginnen, vooral bannelingen en vluchtelingen, was er een zwaar tekort aan vrouwen. De oplossing daarvoor werd gevonden in de Sabijnse maagdenroof. In plaats van een gezamenlijke Spelen met de buren de Sabijnen die hun dochters meenamen, was de hele opzet gericht op het schaken van deze dochters om als echtgenote te fungeren voor de vele Romeinse mannen. Tsja, je moet toch iets als je geen vrouw kunt vinden. Maar goed, de hele stichting van Rome is omgeven met al dan niet gedwongen migratie, van 1 volk is dan ook niet te spreken. Maar met de Saturnalia deed men wel alsof men 1 volk was en gelijk aan elkaar, zonder hiërarchie. 

Ten tijde van de Saturnalia stonden slaven en vrijgeborenen op gelijke hoogte. De meesters droegen normaliter geen hoofddeksel, maar in deze dagen droegen zij zogenaamde vrijheidshoeden, hoeden die anders alleen door vrijgelatenen gedragen werden. De meesters bedienden hun personeel in plaats van andersom en de slaven konden sarcastisch zijn en grapjes maken ten koste van hun meester die anders absoluut niet zouden kunnen. Men at gezamenlijk zeer uitgebreide maaltijden die opgeluisterd werden met mooie verhalen, raadsels en spotdichten. Zoals gezegd begonnen de Saturnalia op 17 december. De laatste dag was de dag van de Sigillaria, de dag dat de geschenken werden uitgewisseld. Dit zal zo rond het huidige 23 december hebben plaatsgevonden. 

Om terug te komen op de aspecten van kerst. Vrijwel iedereen is vrij, alle openbare gebouwen zijn gesloten: het zijn 2/2,5 dagen van samen zijn, samen te veel eten, cadeautjes geven en een stukje 'vrede op aarde'. Op de kerstboom en de viering van de geboorte van Jezus na, is Kerst toch een voortzetting van het Romeinse feest der Saturnus? Fijne Saturnalia!

Bron: grenswetenschap.nl