Van Prehistorie tot Middeleeuwen

De bekendste theaters uit het Romeinse Rijk staan rondom de Middellandse zee. Maar ook in de natte en koude uithoeken van het vroegere rijk zijn ze te bezichtigen. Tijd voor een rondreis langs bezienswaardige theaters in en rondom Nederland.

Het amfitheater van Xanten

Voor entertainment gingen Romeinse burgers naar opvoeringen in het theater of gevechten en parades in hetamfitheater. In de regel gaven soldaten de voorkeur aan de bloedige spelen in het amfitheater. Ook lichter vermaak, zoals toneel, was populair en werd aangeboden in de zogenaamde Griekse theaters. Deze gebouwen waren dan ook bij elke stad of grote legerplaats in het rijk te vinden. Toch zijn er grote regionale verschillen tussen de theaters, bijvoorbeeld in de architectuur en functie. Dit maakt het de moeite waard om ook eens de unieke bouwwerken hier in het noorden te bekijken.

Soldatentheater
Het enige amfitheater in Nederland is gevonden in Nijmegen. De 85 meter brede ring werd aan het begin van de 2e eeuw aangelegd. Het theater stond dicht bij het legerkamp op de Hunnerberg en was in eerste instantie bedoeld voor het vermaak van de 5.000 soldaten die daar gelegerd waren. Maar het bood daarnaast ook ruimte aan burgers uit de nabijgelegen stad Ulpia Noviomagus Batavorum.


Model van Ulpia Noviomagus Batavorum, met helemaal rechtsboven het amfitheater (foto: Wikimedia)

Bij gebrek aan bouwmaterialen in dit deel van het rijk werden de tribunes van hout gemaakt en verhoogd door middel van een aarden wal. In deze tribunes konden geen gewelven worden aangelegd waarin normaal gesproken de rekwisieten werden opgeslagen. Daarom werd in het midden van de arena een kleine kelder gegraven. Uit esthetisch oogpunt werden voor de buitenmuur van het amfitheater dure tufstenen geïmporteerd.

Bij opgravingen zijn veel munten en scherven gevonden die waarschijnlijk door het enthousiaste publiek tijdens de spelen in de ring werden geworpen. Van het daadwerkelijke theater is helaas weinig over: de stenen werden geroofd en de aarden wal is langzaam in het landschap verdwenen door het natte klimaat. Om een idee te geven van de omvang van het theater zijn in het huidige stratenplan van Nijmegen de contouren aangegeven met afwijkende stenen. De ingang is gemarkeerd in de Rembrandtstraat. Iedere twee jaar wordt op de plaats van het voormalige legerkamp het Romeinenfestivalgeorganiseerd, waar ook gladiatoren optreden in een tijdelijke arena.

Berenvanger
Voor een betere impressie van een amfitheater is een bezoek aan het archeologisch park in Xanten een goed idee. Hier is de Romeinse stad Colonia Ulpia Traiana grotendeels herbouwd. Net als in Nijmegen gaat het om een theater uit de 2e eeuw n. Chr., dat vlak bij een legerkamp aan de limes lag, de noordelijke grens van het Romeinse Rijk. 

Het amfitheater van Xanten had een imposanter karakter dan zijn Nijmeegse tegenhanger. Het gebouw was ongeveer 100 meter in doorsnee en in zijn geheel gemaakt van steen uit het Eifelgebied. Onder de tribunes waren ruimtes voor onder andere de gladiatoren en dieren. Uit de bronnen is bekend dat in het zuiden van het rijk voornamelijk exotische dieren uit Afrika werden gebruikt, zoals leeuwen en panters. Over de shows in deze regio is minder bekend. De vondst van een berenkaak en een inscriptie over een berenvanger tonen dat dieren uit de omliggende bossen werden gebruikt bij de spelen in Xanten.

Het gerenoveerde amfitheater van Xanten (foto: Wikimedia)

Door hergebruik van de stenen in de middeleeuwen is nauwelijks iets van de oorspronkelijke constructie bewaard gebleven. Bovendien zorgde het regenachtige klimaat voor verdere afbraak van de resten. Vanaf het begin van de jaren ‘80 is gewerkt aan het opgraven en renoveren van het theater. Daardoor staat tegenwoordig een kwart van de tribune weer overeind en is deze te bezichtigen tijdens een bezoek aan het park. 

Beschaafder vermaak
Niet alleen amfitheaters en de bijbehorende spelen waren populair in deze uithoek van het rijk, ook beschaafdere vormen van vermaak werden druk bezocht. Zo zijn er halfronde Griekse theaters gevonden waar toneelspelers en entertainers optraden. In Dalheim, Luxemburg, is een dergelijk theater, waarin 3.500 mensen konden plaatsnemen, blootgelegd bij het Romeinse stadje Ricciacum. Typisch voor deze Griekse theaters was het gebruik van natuurlijke hellingen voor de tribunes. 

Ricciacum werd onder keizer Augustus (63 v. Chr.- 14 n. Chr.) gesticht en floreerde dankzij de ligging aan de Via Agrippa, een wegennetwerk in Gallië. Het theater werd gebouwd in het begin van de 2e eeuw n. Chr., maar moest al snel uitgebreid worden om ruimte te bieden aan het groeiende publiek. Halverwege de 3e eeuw verloor de stad zijn belangrijke positie en raakte het theater in verval. De ruïne diende als steengroeve en in de late oudheid werd met de geroofde stenen een militaire wachtpost gebouwd. Diezelfde stenen zijn later gebruikt in een 19e-eeuws monument ter herinnering aan de Romeinse aanwezigheid in Dalheim. 

Al enkele decennia wordt Ricciacum archeologisch onderzocht. Het onderzoek wordt gepresenteerd in het documentatiecentrum bij het theater. De meeste archeologische resten zijn het hele jaar door vrij te bezichtigen. De rondleidingen bij het theater en in de oude stad worden alleen in de periode juni tot oktober gegeven.

Het Grieks theater in Dalheim. Klik op de afbeelding voor een vergroting, waarop beter te zien is dat het theater tegen een natuurlijke helling is gebouwd (foto: Wikimedia) 

Zeeslagen 
In Engeland is zeer recent ook een Grieks theater ontdekt in Faversham. Dit theater is eigenaardig in meerdere opzichten. Allereerst valt de constructie op: de halfronde arena oforchestra en het achterliggende podium lagen vrij ver van de tribunes af. Hierdoor had het theater een U-vormige plattegrond en konden 12.000 mensen genieten van de optredens. Ook spectaculair was dat de orchestra onder water kon worden gezet door middel van gaten in het podium. Zo konden er waterspelen worden gehouden, waarin bijvoorbeeld zeeslagen werden nagespeeld.

Een tweede uniek aspect is de functie van het theater. De ligging is merkwaardig; in het platteland, ver weg van het bewoonde gebied. In de omgeving zijn wel de overblijfselen van twee badhuizen, de omheiningen van twee tempels en een heilige bron gevonden. Dit doet vermoeden dat het theater onderdeel was van een groot heiligdom waar religieuze festivals werden gehouden. De feesten werden gecombineerd met markten, ontspanning in de badhuizen en optredens in het theater.

Dit artikel toont slechts een kleine greep uit de tientallen theaters in de noordelijke regio van het voormalige Romeinse Rijk. Hoewel de grootste en best bewaarde theaters in het zuiden zijn te vinden, zijn ook hier nog genoeg overblijfselen van unieke gebouwen te bewonderen. Bovendien hebben ze vaak hun oorspronkelijke functie terug en zijn het weer populaire attracties voor het volk.