Van Prehistorie tot Middeleeuwen

In de Bundeskunsthalle in Bonn is momenteel een grote tentoonstelling te zien over Cleopatra, de laatste koningin van Egypte. Voor de tentoonstelling zijn bijzondere topstukken bijeengebracht. Wie wandelt door de tentoonstelling ziet dat Cleopatra een vrouw met vele gezichten is. Op het ene schilderij heeft ze rood haar en lijkt ze ongeveer negentig kilo te wegen terwijl andere doeken de mythische koningin presenteren als een slanke, sluwe verleidster.

Cleopatra volgens Lavinia Fontana, 1585 – Foto: Historiek – Sven Visser

Over Cleopatra (69-30 v. Chr) is vrij weinig bekend. De Amerikaanse historica Stacy Schiff schreef enkele jaren geleden een goed ontvangenbiografie over de Egyptische koningin, maar die biografie gaat eigenlijk vooral over de tijd waarin Cleopatra leefde. Over Cleopatra zelf valt nu eenmaal niet heel veel feitelijks te vertellen.

De Egyptische koningin met Grieks-Macedonische wortels heerste op het hoogtepunt van haar macht over praktisch de gehele oostkust van de Middellandse Zee. Ze werd echter volwassen in een wereld die overschaduwd werd door Rome en de Romeinse wereld zou haar leven dan ook mede bepalen. Ze deelde haar bed met twee van de machtigste Romeinse mannen van haar tijd en na haar dood werd Egypte een Romeinse provincie. Dat het zover zou komen stond al lang vast. Achteraf gezien wordt Cleopatra´s regering vaak dan ook enkel gezien als een periode van respijt.

In 31 voor Christus kwam voor Cleopatra het einde. De Slag bij Actium ging verloren en de laatste Egyptische koningin pleegde zelfmoord. Augustus, de man die Cleopatra en haar geliefde Marcus Antonius versloeg, liet ter meerdere glorie van zichzelf in Rome materiaal verspreiden waarin Cleopatra werd neergezet als onverzadigbaar, vals, bloeddorstig en machtsbelust.

Het banket van Cleopatra – Jan Steen, ca. 1668 – © Cultural Heritage Agency of the Netherlands

Biograaf Stacy Schiff:

Hij blies Cleopatra op tot bovenmenselijke proporties om hetzelfde te kunnen doen met zijn overwinning – en om zijn werkelijke vijand, zijn vroegere zwager, uit beeld te laten verdwijnen. Het resultaat is een geschiedenis van Amerika door Voorzitter Mao of een biografie van Napoleon uit het negentiende-eeuwse Engeland.

Jeanne Delvair als Cleopatra – Louis-Édouard Fournier, 1906 – Foto: Historiek – Sven Visser

Uit Alexandrië zijn geen papyri bewaard. De geschiedenis van Cleopatra werd dus vooral door haar vijanden geschreven. Dit zorgde er mede voor dat Cleopatra een mythe werd. Wat ook nog meespeelde is dat Cleopatra beroemd werd in een periode waarin de Latijnse poëzie opbloeide. Schiff:

Literair leeft ze voort in een taal die haar vijandig gezind is. De verzinsels woekerden alleen maar voort. George Bernard Shaw noemt als bron voor ‘Caesar and Cleopatra’ zijn eigen fantasie. Heel wat historici beroepen zich op Shakespeare, wat wel begrijpelijk is, maar toch een beetje alsof je het woord van George C. Scott als dat van Patton beschouwt.

Tentoonsteling: ‘De Eeuwige Cleopatra’

De tentoonstelling, getiteld Cleopatra. De eeuwige diva, is interessant omdat deze laat zien hoeveel verschillende Cleopatra´s er in de loop der eeuwen door kunstenaars zijn gecreeërd. Cleopatra is meer mythe dan historisch personage. De laatste heerseres van Egypte heeft kunstenaars al meer dan tweeduizend jaar weten te boeien. Ze was een cruciaal element in de stichtingsmythe van het Romeinse Rijk en een symbool van hun onafwendbare opmars naar totale hegemonie. In de moderne tijd groeide Cleopatra uit tot een icoon van vrouwelijke kracht. Wie Cleopatra werkelijk was speelde daarbij eigenlijk niet zo’n grote rol. De Bundeskunsthalle:

Door de eeuwen heen was ze een spiegel voor fantasieën en rollenspel in een constant veranderende westerse samenleving.
Haar zelfmoord omwille van de liefde maakte van haar niet alleen een grote tragische heldin, maar ook de personificatie van de culturele, maatschappelijke en politieke problemen van haar tijd.

In de twintigste eeuw groeide Cleopatra uiteindelijk uit tot een symbool van de popcultuur, mede dankzij Elizabeth Taylor en Andy Warhol.

De dood van Cleopatra – Felice Ficherelli, ca. 1650 – Foto: Historiek – Sven Visser

De tentoonstelling in Bonn begint en eindigt met een werk van Andy Warhol. Daar tussenin krijgt de bezoeker, aan de hand van een groot aantal bijzondere werken, een idee van de vele gezichten van de Egyptische vorstin. Wie echt wil weten wie Cleopatra was, is in Bonn echter niet aan het goede adres. De bezoeker krijgt wel een beeld van de tijd waarin de Egyptische koningin leefde, maar leert vooral veel over de manier waarop kunstenaars in de loop der eeuwen de mythe van Cleopatra vorm hebben gegeven.

Cleopatra IV (Liz Taylor) – BTOY, 2009 – © 2012 BTOY

Met de werken uit de schilderkunst, beeldhouwkunst, fotografie, film en videokunst willen de samenstellers van de tentoonstelling de aanzet geven voor een zoektocht naar de echte identiteit van Cleopatra. De expositie bevat ongeveer honderddertig schilderijen, schetsen en beeldhouwwerken en daarnaast nog eens ongeveer honderd foto’s en film stills. Geïnteresseerden krijgen in Bonn onder meer monumentale werken voorgeschoteld van kunstenaars als Eugène Delacroix, Pierre Lacour, Jan Steen, Jan de Wael, Justus van Egmont en Artemisia Gentileschi. De samenstellers:

De laatste Ptolemaeër is in het collectieve culturele geheugen uitgegroeid tot een larger than life personage, wat wordt aangetoond door de talloze metamorfoses die de Cleopatra-mythe sinds de Oudheid heeft ondergaan – ieder tijdperk had zijn eigen unieke Cleopatra.

Dat Cleopatra vooral een mythe is geworden, is niet heel vreemd. De laatste Egyptische koningin creeërde zelf bij leven al een imago dat gebaseerd was op het spanningsveld tussen het Hellenistische koningschap en de Egyptische farao-tradities.

Een van de zalen in de Bundeskunsthalle in Bonn – Foto: Historiek – Sven Visser

De tentoonstelling is onderverdeeld in acht thematische gedeeltes die samen een coherent totaalbeeld vormen. Zo wordt er bijvoorbeeld een verband gelegd tussen antieke beeldhouwwerken, zoals voorstellingen van Cleopatra en andere Ptolemaeïsche koninginnen in de Hellenistische en Egyptische traditie, en Europese schilderijen en sculpturen. Tegelijkertijd wordt het culturele leven na-de-dood van deze eeuwige diva en haar imago “als een soort Iron Lady avant la lettre” (maar dan sexy) in beeld gebracht.

Andy Warhol, Blue Liz as Cleopatra – 1962 – © Daros Collection, Schweiz

Kanttekening bij de tentoonstelling is dat deze, waar het gaat om de periode na Cleopatra’s dood, eigenlijk alleen aandacht besteedt aan de westerse kunst en zo vooral aantoont hoe in de loop der eeuwen door het Westen gekeken is naar Cleopatra. Voor een vollediger beeld was het interessant geweest als in de tentoonstelling ook aandacht was besteed aan de manier waarop Cleopatra in de Egyptische wereld door kunstenaars is herdacht.

Maar wie alle werken bij elkaar ziet, kan niet anders dan gefascineerd raken door Cleopatra. Wie was de vrouw die uitgroeide tot zo’n enorm fenomeen? Een fenomeen dat tot op de dag van vandaag voortleeft en ook moderne kunstenaars als Michael Jackson en Andy Warhol inspireerde. De tentoonstelling wakkert die vraag aan, maar geeft er zelf niet direct het antwoord op. De nieuwsgierigheid wordt gewekt en voor velen zal een bezoek aan de tentoonstelling waarschijnlijk het startpunt zijn van een zoektocht naar ‘de echte Cleopatra’. En aangezien dat een van de doelstellingen van de samenstellers was, kan niet anders dan geconcludeerd worden dat deze tentoonstelling meer dan geslaagd is.

Bron: Yuri Visser, historiek.net; 22 juli 2013.