Van Prehistorie tot Middeleeuwen

Aan het zelfstandige Egyptische rijk kwam geen einde door ingrijpen van de Romeinen – of toch niet alleen. Hongersnood na een vulkaanuitbarsting hielp een handje.
   

De dynastie van de Ptolemeeën hield het al zo’n driehonderd jaar uit, en de handige koningin Cleopatra, die het bed in dook met zowel Julius Caesar als Marcus Antonius – de machtigste mannen van die tijd – was niet van plan de laatste te zijn. Maar het klimaat besliste daar anders over, rapporteren historici en klimatologen in een gezamenlijk artikel in Nature Communications.
 
Cleopatra had sowieso verkeerd gegokt – niet haar Marcus Antonius, maar Octavianus won de strijd om de macht en werd de eerste keizer van het Romeinse rijk. Maar er was meer: de troepen van Marcus Antonius waren in Egypte gedemoraliseerd geraakt door gebrek aan voorraden. En dat was weer het gevolg van een krachtige vulkaanuitbarsting in 44 voor Christus. Marcus Anto­nius en Cleopatra pleegden na de verloren slag bij Actium van 31 voor Christus zelfmoord, en Egypte werd bij het Romeinse rijk ingelijfd.
 
Dat inlijven ging een stuk gemakkelijker doordat het land en zijn dynastie verzwakt waren door sociale onrust, die zelf weer het gevolg was van hongersnood, vlucht van de verarmde bevolking naar de steden en ten minste één epidemie. Het peil van de Nijl was verschillende jaren niet hoog genoeg gestegen om de vallei te bevruchten met water en nieuw slib, die de graanoogst mogelijk maakten. Dat kwam doordat de moessonregens boven de Ethiopische hooglanden en de bovenloop van de Nijl verstoord waren. En dat was weer het gevolg van fijn stof en zwaveldioxide van vulkanische oorsprong.
  
Nilometer
 
De dynastie was verzwakt door sociale onrust, die het gevolg was van hongersnood en de vlucht van de verarmde bevolking naar de steden
Mooi verhaal, maar hoe bewijs je dat? De onderzoekers pakten het grondig aan. Ze doken in de gegevens van de ijsboringen op Groenland en Antarctica, waarin je – met de nodige vakkennis – jaar na jaar de laagjes zomer- en wintersneeuw kunt tellen. Een donker laagje, zeker als het veel sulfaat bevat, wijst op een grote vulkaanuitbarsting dat jaar. Voldoende dergelijke streepjes komen overeen met historisch bekende uitbarstingen om zeker te zijn dat de andere ook aan een ­vulkaan te wijten zijn. De lijst gaat zo’n 2.500 jaar terug.
 

Die gegevens legden ze naast die van de Nilometer, een bouwwerk dat de waterstanden van de Nijl bijhield. Die gegevens gaan terug tot 622 na Christus. Een hele tijd na Cleopatra dus. Maar ze lieten de onderzoekers wel toe om te kijken of er de jongste 1.400 jaar een verband was tussen grote vulkaanuitbarstingen en lage waterstanden van de Nijl. Dat verband was er. Het is bovendien geen toevallig verband, want er is een logisch mechanisme om van sulfaat en andere ­aerosolen naar verstoring van de moessonregens te gaan, via een algemene afkoeling die ervoor zorgt dat de moessonregens vanaf het evenaarsgebied minder noordelijk opschuiven dan normaal, en de Nijl niet bereiken.
  
Opstanden
 
De onderzoekers gingen ook door historische verslagen uit de ptolemeïsche tijd, en vonden ­onder meer verwijzingen naar hongersnoden, opstanden, onbetaalde belastingen en landvlucht na de uitbarsting-met-droogte van 209, 244 en 247 voor Christus. De lijfarts van Cleopatra beschreef een epidemie kort na 44 voor Christus, die goed het gevolg kan zijn geweest van door paupers overspoelde steden.
   
Aan het sulfaat in de ijskernen te zien was de uitbarsting van 44 voor Christus de derde grootste in 2.500 jaar, al is uit historische bronnen niet duidelijk waar die is geweest. Misschien aan de andere kant van de wereld. Of was het de explosieve uitbarsting van de ­Etna dat jaar? Bovendien was er in 46 voor Christus ook een uitbarsting geweest.
Cleopatra deelde graan uit de koninklijke opslagplaatsen uit, maar dat hield de inflatie en de ontvolking van het platteland niet tegen, zo melden historische bronnen.
De Romeinen hadden meer geluk. De volgende twee eeuwen hielden de vulkanen op onze planeet zich kalm. Zoals ze trouwens ook de jongste eeuw hebben gedaan.
   
Klimaatopwarming
 
Het lot van Cleopatra werpt een schaduw over het voorstel van sommige wetenschappers om onze klimaatopwarming tegen te gaan door massaal aerosolen in de lucht te brengen – om een vulkaanuitbarsting na te bootsen, met bijbehorende afkoeling.
 

Bron: PIETER VAN DOOREN, De Standaard; 19 oktober 2017