Van Prehistorie tot Middeleeuwen

Bij mummies denk je waarschijnlijk eerst aan de ingedroogde lichamen uit de Egyptische oudheid, die door het gebruik van verschillende technieken werden geconserveerd. Maar mummies kunnen ook spontaan ontstaan, zoals de Oostenrijkse ijsman Ötzi en – dichter bij huis – veenlijken bewijzen. 

In Chili ontstonden mummies duizenden jaren geleden ook op natuurlijke wijze dankzij een combinatie van de droge woestijnlucht en de aanwezigheid van nitraten in de bodem, die de ontbinding van lichamen tegengingen. Die spontaan gevormde mummies zouden wel eens het startpunt kunnen zijn geweest van complexe begrafenisrituelen, schrijft een groep biologen, klimatologen en antropologen onder leiding van Pablo Marquet in PNAS. 

Het gaat hier om de mummies uit de zogenoemde Chinchorro-cultuur. Deze jagerverzamelaars leefden in het noorden van Chili, nabij de kust. Ze begonnen zo’n 7.000 tot 8.000 jaar geleden al met het mummificeren van overledenen, veel eerder dan de oude Egyptenaren dat deden. Opvallend is dat ze niet alleen de elite op deze manier conserveerden, maar iedereen. Daarbij gebruikten ze een variëteit aan methoden, waaronder het verwijderen van organen en spieren en het aanbrengen van moddermaskers.

Water, droogte en bevolkingsgroei
De Chinchorro’s begonnen hiermee in de periode dat ze sterk in aantal waren toegenomen, mede dankzij het overvloedige voedsel dat ze uit de zee konden vissen. Ze ontwikkelden in die tijd ook allerlei innovaties, waaronder nieuwe vishaken en harpoenen. Tegelijkertijd brachten ze hun tijd ook deels door in de Atacama-woestijn, die bekend staat als de droogste plek op aarde. Dat was mogelijk omdat de woestijn in die tijd weliswaar ook al erg droog was, maar ook deels vruchtbaar dankzij de aanvoer van smeltwater uit hoger gelegen gebieden.

Mensen die in deze woestijn stierven vergingen niet altijd, maar droogden uit en bleven achter als natuurlijke mummie. Volgens Marquet stapelde het aantal mummies zich daardoor in de loop der jaren op, waardoor ze een onderdeel van het landschap werden. Een groep van honderd jagerverzamelaars was genoeg om per eeuw vierhonderd mummies op te leveren, becijfert Marquet.

De Chinchorro leefden dus letterlijk tussen hun doden, wat waarschijnlijk leidde tot complexe gedachten en overtuigingen over de dood. Het ligt voor de hand dat die omstandigheden aan de basis hebben gelegen aan de gewoonte om alle overledenen te behouden met behulp van een proces van kunstmatige mummificering.

Klimaat lijkt dus een doorslaggevende rol te hebben gespeeld in de ontwikkeling van rituelen rond de dood, waarvan de mummificering onderdeel uitmaakt. Het maakte de woestijn leefbaar, zorgde voor een proces van natuurlijke mummificering en deed de Chinchorro sterk in aantal toenemen. En wellicht was het klimaatverandering die er een einde aan maakte. Zo’n 4.400 jaar geleden werd de Atacama-woestijn namelijk zo droog dat bewoning niet langer mogelijk was, terwijl een warme golfstroom zorgde voor minder voedsel in de oceaan.

Pablo Marquet e.a., ‘Emergence of social complexity among coastal hunter-gatherers in the Atacama Desert of northern Chile’, in PNAS, 14 augustus 2012.

Bron: Bouwe van Straten, www.wetenschap24.nl