Van Prehistorie tot Middeleeuwen

Alle wegen leiden naar Rome. Maar als Europeanen de weg van hun afstamming volgen, komen ze uit op de Krim.

 
door Senne Starckx, De Standaard 14 november 2023

Archeologen gaan ervan uit dat ongeveer 45.000 jaar geleden de eerste homo sapiensen in Europa kwamen binnengedruppeld, waar ze kennismaakten met de toenmalige autochtone bevolking van neanderthalers. De aanwezigheid van de nieuwkomers was echter van relatief korte duur. Als moderne Europeanen stammen we bijvoorbeeld niet van hen af, hun genetische vingerafdruk komt niet voor in ons huidige DNA. Rond 40.000 jaar geleden moeten de eerste Europese homo sapiensen uitgestorven zijn – een lot dat ze deelden met de neanderthalers.

De typische Zuidwest-Europese Gravettecultuur, die ongeveer 30.000 jaar geleden tot bloei kwam, lijkt haar roots op de Krim te hebben gehad

 
Maar er kwam een tweede bevolkingsgolf, en die homo sapiensen slaagden er wel in Europa blijvend te koloniseren. Op de nieuwe golf was het niet lang wachten, blijkt uit paleogenetisch onderzoek (analyse van eeuwenoud DNA) op menselijke resten op het Krim-schiereiland. Uit twee stukjes schedel van 37.000 jaar en 36.000 jaar oud, afkomstig van twee verschillende mensen, kon DNA worden gehaald, waarna het gedeeltelijk kon worden uitgelezen. De genetische opmaak bleek heel ‘Europees’ te zijn, in ieder geval veel meer dan bij de homo sapiensen van de eerste bevolkingsgolf.

 
Gravettecultuur

 
Het DNA van de twee Krim-sapiensen vertoonde bijvoorbeeld sterke overeenkomsten met dat van prehistorische mensen die duizenden jaren later in Zuidwest-Europa leefden, en die tot de archeologische cultuur van het Gravettien worden gerekend, bekend om haar ivoren Venusbeeldjes. Verder waren er nog genetische links, zij het minder sterke, met mensen die later in Centraal-Europa voorkwamen. De paleogenetici die het onderzoek uitvoerden (voornamelijk Fransen) plaatsen de twee Krim-sapiensen door de vroege datering in het begin van de tweede bevolkingsgolf, die leidde tot een geslaagde kolonisatie van Europa. Hun wetenschappelijk artikel verscheen eind oktober in Nature Ecology & Evolution.

 
De schedelresten werden al in 2009 gevonden op de Krim, toen die nog in Oekraïense handen was. Ze lagen begraven in een rotsholte die in de prehistorie druk bezocht werd door zowel homo sapiensen als neanderthalers. Een jaar later werd in een lab in Parijs geprobeerd om DNA uit de schedelfragmenten te isoleren en te analyseren, maar dat mislukte. De Franse paleogenetici besloten te wachten tot ze over betere technieken beschikten – gelukkig stuurden ze de resten niet terug naar de Krim, want dan lagen ze nu wellicht in Moskou. Enkele jaren geleden lukte een tweede poging tot DNA-bemonstering en -analyse wel. Met gereconstrueerde DNA-codes van enkele honderdduizenden letters lang hadden de paleogenetici voldoende data om vergelijkingen te kunnen maken met oud DNA van andere prehistorische Europeanen.

 
Ivoor van mammoet

 
De site op de Krim, Buran-Kaya III genaamd, werd door Oekraïense archeologen eerder al in verband gebracht met het Gravettien. In dezelfde bodemlagen waarin de schedelresten waren aangetroffen, hadden ze ook stenen werktuigen opgegraven die qua vorm sterk naar die archeologische cultuur neigden. En ze hadden ook ivoren sierobjecten gevonden, zoals een gepolijst en doorboord stukje mammoetenivoor dat wellicht als hanger was gebruikt. Maar doordat de Krim zo ver ligt van het kerngebied van het Gravettien (het huidige Zuidwest-Frankrijk en Noordoost-Spanje) en de artefacten vele millennia ouder waren, werd dat verband niet algemeen onderschreven. Het nieuwe onderzoek laat er nu weinig twijfel over bestaan. De typische Zuidwest-Europese cultuur, die ongeveer 30.000 jaar geleden tot bloei kwam, lijkt haar roots op de Krim te hebben gehad. Het maakt van het schiereiland een belangrijke pleisterplaats voor homo sapiens op weg naar Europa.

 
De periode waarin de Krim-sapiensen leefden, en waarin de tweede Europese bevolkingsgolf zou zijn begonnen, volgde op een stevige klimaatcrisis die duurde van 40.000 jaar tot 38.000 jaar geleden. Die was het gevolg van een extreme koudegril in de ijstijd, gecombineerd met een enorme uitbarsting van de Flegreïsche Velden, een supervulkaan bij het huidige Napels.

 
De klimaatcrisis biedt trouwens niet alleen een mogelijke verklaring voor het uitsterven van de neanderthalers, maar ook van de eerste homo sapiensen in Europa.

 
Toch vonden de paleogenetici in het DNA van een van de Krim-sapiensen nog indicaties van menging met mensen uit de eerste bevolkingsgolf – sommigen van hen hadden de klimaatcrisis dus overleefd. Interessanter waren andere genetische overeenkomsten met prehistorische mensen uit de Kaukasus. 

 
De vorsers concluderen daaruit dat de tweede bevolkingsgolf vanuit het Nabije Oosten rechtsom langs de Zwarte Zee ging, om vervolgens via de noordkust en de Krim in Europa aan te komen.