Van Prehistorie tot Middeleeuwen

'De profeet Mohammed is een mythe.' Twee maanden vóór de Engelse publicatie ligt de Nederlandse editie van 'Het vierde beest' in de boekhandel. Voorlopig oogt Holland ontspannen en staan er nog geen bodyguards voor zijn huis in een rustige Londense buitenwijk, al is hij toch een beetje bezorgd. ‘Soms schrik ik middenin de nacht wakker’, bekent hij. ‘Wat als ik het mis heb?, denk ik dan. Ik heb niet de pretentie om te stellen dat mijn tekst in marmer gebeiteld is. Ik heb geschreven wat ik denk dat er gebeurd is, en ik aanvaard dat ik misschien fout ben. Ik hoop alleen uit de grond van mijn hart dat niemand zich beledigd zal voelen. De toekomst zal uitwijzen hoe gevaarlijk het is om een boek als dit te schrijven.’

 
Hoe komt het dat de oorspronkelijke bronnen zo vertroebeld zijn? 

Holland: In de loop der eeuwen zijn er in de Koran zo veel lagen over de grondlaag gelegd, dat het bijna onmogelijk is om die oorspronkelijke laag weer boven te spitten. De Koran is de meest mysterieuze oude tekst die ik ken. Er klinken echo’s in door van oude gnostische teksten die in de mist der tijd verdwenen zijn. Zo staan er passages in over de kruisiging van Christus die uit dat soort van teksten stammen, maar niemand weet wat ze daar staan te doen. De Koranteksten zitten vol gefossiliseerde overblijfselen van veel oudere teksten. Het boek is als een groot meer waarin alle stromen van de oudheid samenkomen.

U hebt geprobeerd om al die verschillende stromen te traceren?

Holland: Precies. Culturen verschijnen niet zomaar uit het niets. Engelen dalen niet neer uit de hemel om mensen revolutionaire nieuwe inzichten mee te delen. Dat is nochtans wel wat traditionele moslims geloven. Zij zijn ervan overtuigd dat de islam gestart is met God die zich in de woestijn door middel van de engel Gabriël openbaarde aan de analfabeet Mohammed. Voor hen is het belangrijk dat de religie op mythische wijze start in een woestijn en dat Mohammed niet kan lezen of schrijven. Als Mohammed geen analfabeet was, maar heel sterk betrokken bij alles wat er in zijn tijd gebeurde, is de kans groot dat zijn openbaringen van menselijke aard zijn en niet van goddelijke. Dus moest de ongeletterde Mohammed diep in de woestijn gedumpt worden en moesten alle linken met de Romeinse of Perzische beschavingen weggepoetst worden.

In het christendom bestaat al lang de traditie om de Bijbel kritisch tegen het licht te houden en op zoek te gaan naar de oorsprong van de teksten. Heeft de islam die traditie niet?

Holland: Toen in de negentiende eeuw het deconstrueren van de Bijbel en van de christelijke geschiedenis begon, werd de islam met rust gelaten. De westerse geleerden hadden geen emotionele band met die religie en lieten de Koran links liggen. Toch begonnen sommigen zich aan het eind van de negentiende eeuw af te vragen of alle uitspraken van Mohammed die na zijn dood in 632 zogezegd mondeling overgeleverd waren en vanaf 800 door Arabische schriftgeleerden als hadith in de soenna waren vastgelegd, werkelijk uit de mond van de profeet kwamen. Traditionele islamgeleerden interpreteren ook nu nog de Koran en het leven van Mohammed in het licht van de hadith of uitspraken uit de soenna. Maar je kunt alleen maar deftig historisch onderzoek voeren als je teksten en mensen plaatst in de context van de wereld waarin ze ontstaan of geboren zijn.

Het beeld van Mohammed dat u nu hebt, verschilt dus grondig van het beeld dat een hedendaagse moslim van hem heeft?

Holland: Als historicus zou ik niet te veel willen inzetten op het leven van Mohammed zoals het traditioneel geportretteerd wordt. Elke religie die op teksten en wetten gebaseerd is, heeft een bron nodig om ze te rechtvaardigen. Ze kan alleen maar met gezag wetten uitvaardigen als ze die rechtstreeks van God gekregen heeft. De islam heeft dat vanaf de achtste eeuw gedaan door alle wetten en uitspraken van de soenna toe te wijzen aan Mohammed, ook als ze in werkelijkheid deel uitmaakten van plaatselijke wetgevingen of uit Perzische zoroastrische gewoontes stamden. Moslims geloven dat alles terug te voeren is naar één man: Mohammed. Islamitische geleerden stellen dat de oorspronkelijke, ongerepte islamitische staat gebouwd is in Medina en markeren die oerstaat als de eerste en voornaamste gouden eeuw. Vergeleken daarmee valt volgens hen al de rest in het niet: ze is het model voor alles. Naar mijn bescheiden mening is dat een mythe. Het is gewoonweg onmogelijk dat een beschaving die zo verheven is, zo subtiel en zo verweven met invloeden van vroegere beschavingen, op een dag door God op een dienblaadje aangeboden wordt aan één man.

Welke invloeden van vroegere beschavingen waren dat dan?

Holland: In de tijd van Mohammed bloeiden er talloze religies, waaronder het christendom, het judaïsme en het zoroastrisme. Binnen die godsdiensten waren er ook nog eens ontzettend veel strekkingen. Zo geloofden sommige christenen dat de God uit het Oude Testament niet dezelfde was als die uit het Nieuwe. Sommige joden geloofden dan weer dat Jezus echt de Messias was. Mohammeds religie was een van de vele. Inspiratie voor zijn uitspraken haalde hij bij veel oudere tradities en ideeën. Zijn denkbeelden sloten nauw aan bij een apocalyptische beweging die door de spanningen tussen het Romeinse en Perzische rijk floreerde. Toen Abd al-Malik, de eerste grote kalief, in 685 aan het hoofd van het Arabische Rijk kwam, moest er orde op zaken worden gesteld. Al-Malik zocht zijn heil bij Mohammed om zijn acties te rechtvaardigen. Mohammed was een Arabier en hij was dood: dat waren twee grote voordelen. Want dat wou zeggen dat Abd al-Malik wetten aan Mohammed kon toewijzen die eigenlijk uit de koker van de kalief zelf ontsproten waren. Alles wat we nu met de orthodoxe islam vereenzelvigen, begint bij Abd al-Malik: de islamarchitectuur, de vijandigheid tegenover beelden en Mohammed als profeet. Tot voor de machtsovername door Al-Malik is op geen enkel document een aanwijzing terug te vinden dat Mohammed een profeet zou zijn. Abd al-Malik gebruikte Mohammed op dezelfde manier als de Romeinse keizer Constantijn in de derde en vierde eeuw het christendom gebruikte. Constantijn had heel goed begrepen dat een almachtige God goed van pas kwam om zelf almachtig te kunnen heersen. In de eeuwen die daarop volgden, hebben de schriftgeleerden een systeem van wetten gebouwd die goddelijke macht gekregen hebben omdat ze aan Mohammed worden toegeschreven. Het begrip ‘Mohammed’ is zo vaag geworden dat iedereen er om het even wat kan instoppen.

Had de islam politieke macht nodig om groot te worden, of hebben de machthebbers de islam gebruikt om hun macht te vergroten?

Holland: Het werkte langs twee kanten. De Arabieren gebruikten de islam om zichzelf te legitimeren, en de islamleiders gebruikten het Arabische Rijk om zichzelf te propageren. Het Midden-Oosten was toen een ongelooflijke gruwelzone, nog veel meer dan het nu is. Het was verwoest door oorlog, honger en ziekte en er waren geen solide structuren meer. De pest had veertig procent van de bevolking uitgeroeid en er werd een langdurige, bloedige oorlog uitgevochten. Daardoor vormde het Midden-Oosten de perfecte voedingsbodem voor de islam. Want net als het christendom was de islam apocalyptisch: net als Jezus ervan overtuigd was dat de eindtijd nabij was, geloofde Mohammed dat ook. De God waarover Mohammed het had, was een God die de mensheid met een vingerknip kon vernietigen. Het leek alsof het elke seconde kon gebeuren.

De voornaamste kritiek van moslims op uw boek zal vermoedelijk zijn dat u als niet-moslim geen voeling hebt met de finesses van hun geloof.

Holland: Ik begrijp dat het voor veel gelovigen moeilijk zal zijn om het verhaal over Mohammed in de woestijn te herleiden tot wat het is: een mythe. Omdat ik een westerse historicus ben, kan ik de ontstaansgeschiedenis van de islam met grote objectiviteit onderzoeken en beschrijven. Ik had veel liever gehad dat de bronnen duidelijker geweest waren, dan zou dit boek ook minder controversieel zijn. Maar ik kan niet anders dan concluderen dat Mohammed evenveel door God gezonden is als die andere godenkinderen Hercules of Romulus

Bron: Jan Stevens; Knack.be.