Van Prehistorie tot Middeleeuwen

De Dode Zee-rollen behoren tot de belangrijkste archeologische vondsten ooit en bieden een unieke kijk op het ontstaan van wat later de Bijbel is gaan heten. Ze zijn één van de weinige geschreven bronnen van de joodse cultuur van ruim tweeduizend jaar geleden. Alfa- en bèta-wetenschappers slaan nu de handen ineen om de Dode Zee-rollen en de cultuur waar zij uit voortkwamen nog beter te begrijpen. 

Grotten bij Qumran. Foto: Wikimedia Commons

In de periode van 1947 tot 1956 werden in de grotten rond Qumran (Israël) meer dan 900 documenten ontdekt. Het verhaal gaat dat de eerste grot is ontdekt door bedoeïen. Een herder was op zoek naar zijn kudde en stuitte onverwachts op een grot. Nieuwsgierig wierp hij een steen naar binnen, niet wetende dat deze grotten al meer dan tweeduizend jaar een geheim bij zich droeg. “Ten tijde van de vondst was nog niet duidelijk hoe belangrijk de teksten eigenlijk waren,” vertelt Mladen Popović, directeur van het Qumran Instituut van de Rijksuniversiteit Groningen in een interview met Scientias.nl. Popović is dé Dode Zee-rollenexpert in Nederland en doet onderzoek naar de vaak zwaar gehavende geschriften.

Vroege Jodendom
De eeuwenoude, wereldberoemde teksten zijn waarschijnlijk tijdens de Joodse opstand (66-70 na Christus) verstopt in grotten bij de nederzetting Qumran. “In die tijd werd het gebied rond Qumran, het oude Judea, overheerst door de Grieken en de Romeinen. Het was een tijd waarin het Jodendom heel erg versplinterd was. De zogenaamde sekten hadden allemaal een eigen kijk op het geloof. De schrijvers van de rollen waren geleerden die hun religieuze tradities koste wat het kost wilden voortzetten,” zegt Popović. Rond 66 tot 70 na Christus vond de Joodse opstand plaats. De opstand werd al snel neergeslagen door Romeinse legioenen waarbij ook Jeruzalem werd verwoest. Op de vlucht voor de Romeinen wisten de schrijvers de Dode Zee-rollen in veiligheid te brengen. Ze werden diep in de grotten bij Qumran verstopt en ze zijn van 68 tot aan 1947 voor de wereld verborgen gebleven.

Tekstoverlevering van het Oude Testament
Ongeveer 230 documenten worden aangeduid als de Dode Zee-rollen. Onder de rollen zijn gedeeltelijke of volledige exemplaren van elk boek in het Oude Testament (Eerste Testament, Tenach) gevonden.

Tussen de oudste volledige Hebreeuwse tekst (Masoretische tekst) van het Oude Testament uit de Middeleeuwen en het moment van ontstaan van de boeken van het Oude Testament ligt een groot gat. Men kan niet zomaar veronderstellen dat de tekst van het Oude Testament gedurende al die eeuwen geheel ongewijzigd is gebleven. Belangrijke aanwijzingen voor de tekst van het Oude Testament vinden we in de Dode Zee-rollen. “We hebben de Dode Zee-rollen en de tekst uit de Middeleeuwen met elkaar vergeleken. Dankzij de vondsten kunnen we de tekst van het Oude Testament zoals wij die kennen, herleiden tot in ieder geval de tweede eeuw voor Christus.” Maar de periode van de derde tot en met de eerste eeuw voor Christus biedt ook veel sporen van Hebreeuwse teksten die afwijken van de Masoretische tekst uit de tiende en elfde eeuw. Er waren meerdere tekstversies en tradities die in de loop van de tijd om welke reden dan ook de Middeleeuwen niet hebben bereikt.

Psalmen. Foto: © Drents Museum.

Het is de vraag of de mensen in het oude Judea de teksten zagen als een Bijbel zoals wij die kennen. “De teksten waren in die periode al wel erg belangrijk. Men gaat een tekst niet herschrijven, er commentaar op geven of er door geïnspireerd raken als de teksten niet belangrijk zouden zijn. De teksten uit de Bijbel waren al wel degelijk belangrijk, maar waren nog niet de Bijbel in katholieke zin. Maar al wel op weg daar naar toe,” aldus Popović.

Schrijvers de hand geven
Wie schreven de teksten? Werkten er één of meerdere mensen aan een tekst? Hoe belangrijk was hun rol? Hebben we te maken met provinciaalse elites of hebben we te maken met geleerden uit de stadscultuur? “Feitelijk weten we niet wie de schrijvers zijn en we hebben geen idee hoeveel mensen met de teksten bezig zijn geweest. Alleen maar een paar losse gissingen. Nog nooit heeft er iemand serieus naar gekeken,” zegt Popović. Maar daar komt verandering in. In samenwerking met het Artificial Intelligence Institute van de Rijksuniversiteit in Groningen wil Popović met behulp van kunstmatige intelligentie de individuele hand herkennen van de mensen die tweeduizend jaar geleden de Dode Zee-rollen schreven en kopieerden. “Dit is spannender dan de Da Vinci Code. Met nieuwste technieken willen wij deze mensen letterlijk en figuurlijk een hand geven.”

Traditioneel en digitaal
Speciaal voor dit onderzoek is een uniek systeem ontwikkeld genaamd Monk. Monk moet leren letters, woorden en handschriften te herkennen. “Het systeem houdt rekening met hoe de inkt is neergeslagen, de houding van de schrijver en materiaal dat is gebruikt.” Hoe meer analyses, hoe efficiënter het systeem handschriften zal kunnen identificeren en letters zal kunnen herkennen die met het oog vrijwel onleesbaar zijn. “Veel van de handschriften van de Dode Zee-rollen zijn niet met een cursief handschrift geschreven maar met een formeel handschrift. Individuele schrijfkenmerken zijn veel subtieler en soms moeilijk te zien met het menselijke oog.” Juist hier komen de computers van pas. De minutieuze verschillen tussen de lettervormen geven de computer hints over de individuele hand van elke schrijver. “We krijgen niet miraculeus een antwoord uit de computer. Nadat de computer zijn werk heeft gedaan, is het de bedoeling dat wij de gegevens nog een keer bekijken en beoordelen.”

Het crowdfunding-project ‘Wie schreven de Dode Zee-rollen’ staat nog in de kinderschoenen. Monk is nu bezig met een deel van de beroemde Dode Zee-rollen. “Het resultaat laat nog even op zich wachten. De verwachtingen zijn hoog en voor de collega’s van de bèta-wetenschappen is het een lastige klus,” benadrukt Popović. De specifieke kenmerken van de Dode Zee-rollen bieden technische uitdagingen. De resultaten van het onderzoek worden vastgelegd in een database die een belangrijke aanvulling biedt op de traditionele paleografische kennis. De verwachting is dat met zeer geavanceerde technieken voor patroonherkenning en beeldverwerking de individuele schrijvers van de teksten kunnen worden herkend. Met die kennis is het mogelijk de Dode Zee-rollen en de cultuur waar zij uit voortkwamen nog beter te begrijpen.

Bron: scientias.nl, geschreven op 07 december 2013 om 09:00 uur door Jeanine Hogenkamp.