Van Prehistorie tot Middeleeuwen

Geplaatst op zondag 21 december 2008 @ 17:39 , 2020 keer bekeken

Tijdens de late koningstijd werd in Rome een feest ingericht ter ere van de god Saturnus: de saturnaliën. De saturnaliën (Saturnalia) was de naam die de Romeinen gaven aan de feestdag op de zonnewende van 21 december ieder jaar. De Romeinen hadden enkele goede redenen om deze god te eren. De mythologische verhalen vertelden ons dat Saturnus ooit koning geweest was in Italië. Hij kwam per schip aan en zette voet aan wal in het koninkrijk van Janus. Van Janus werd verteld dat hij twee gezichten had, dat hij met de ene kant naar het verleden keek en met de andere kant naar de toekomst. Dit was een eigenschap die elke goede koning zou moeten bezitten, want men moet vooruitziend zijn, maar altijd rekening houden met het verleden. Janus werd ook de god van de deur genoemd. Wanneer men zich in een gebed richtte tot gelijk welke god, moest men eerst Janus aanroepen, want hij stond symbool voor de deur waarlangs alle andere goden te bereiken waren.

Eenmaal aangekomen in Italië werd Saturnus hartelijk ontvangen door Janus en deze laatste stelde voor aan Saturnus om zijn gast te zijn. Saturnus bracht de onderdanen van koning Janus de kunst van de landbouw bij. Voordien wisten de mensen nauwelijks hoe ze het land moesten bewerken, maar daar bracht Saturnus verandering in. Ook leerde hij zijn volk het schrift kennen en hij voerde het gebruik van munten in. Janus was een en al bewondering voor Saturnus en stelde voor om samen het koninkrijk te regeren. De periode onder koning Saturnus werd "Gouden Jaren" genoemd. Sociale differentiatie bestond er niet, integendeel, iedereen was gelijk en mensen hadden geen privébezit.

Janus

Janus en Saturnus hebben een grote indruk nagelaten op de latere bevolking van Italië. De maand januari werd naar Janus genoemd en in de maand december vonden de saturnaliën plaats, het feest ter ere van Saturnus. Er kwam er een einde aan de tweeheerschappij over het koninkrijk toen Saturnus plotseling verdween. Janus was ervan overtuigd dat hierbij goddelijke krachten gemoeid waren. Hij nam enkele maatregelen om Saturnus eer te bewijzen. Zo noemde hij het hele land waar hij koning van was 'Saturnia', bouwde een altaar ter ere van de god Saturnus en voltrok enkele rituelen voor de god die hij de Saturnalia noemde. Dat laatste moest het bewijs leveren dat de saturnaliën veel ouder zijn dan de stad Rome zelf.

Of dit de precieze ontstaansgeschiedenis was van de saturnaliën, daarover bestond uiteraard grote twijfel. Het was en het bleef een mythologisch verhaal. Ook zijn er verschillende discussies geweest - sommige zijn nog steeds aan de gang - over het aantal dagen dat de feesten duurde en over het jaar waarin de saturnaliën voor het eerst gevierd werden. De eerste Saturnalia-rituelen zouden al plaats gevonden hebben in de archaïsche tijd bij het instellen van het altaar ter ere van Saturnus. Volgens Livius vielen de eerste officiële Saturnalia samen met het jaar waarin de tempel van Saturnus op het Forum Romanum in Rome werd gebouwd, namelijk het jaar 497 v. Chr.

17 december, de dag waarop de saturnaliën gevierd werden, zou dan de stichtingsdag van de tempel zijn geweest. Er bestond dus geen eenduidigheid over hoelang de Saturnalia duurden. Het was zeker dat 17 december de enige officiële feestdag was en dat het oorspronkelijk ook bij een dag bleef. Gaius Julius Caesar paste de Romeinse kalender aan en voegde twee dagen toe aan december. Dit zorgde ervoor dat de Saturnalia uitgebreid werd tot drie dagen feest. Augustus legde administratief vast dat het feest drie dagen duurde, van 17 tot 19 december. Op 19 december werd dan de Opalia gevierd. Ops was de vrouw van Saturnus en ze werd geëerd voor haar vruchtbaarheid. Zij werd ook wel Opis genoemd.

Met haar man Saturnus werd zij in diens oude heiligdom aan de voet van de Capitolijnse heuvel vereerd. Haar feest, de Opalia, viel steeds samen met de saturnaliën, doch na Caesars tijd werd het op een afzonderlijke dag, 19 december, gevierd. Zij is een godin van de vruchtbaarheid van de aarde, en daarom nam men, wanneer men haar aanriep, een zittende houding aan en raakte met de hand de aarde aan. Zij is het, die de rijke zegen van de vruchtbaarheid schenkt, evenals haar gemaal. Zij wordt dan ook uitdrukkelijk vereerd als een godin van de zaadvelden en van de oogst. Als zodanig heet zij Consivia, "de plantende". Onder die naam had zij een heiligdom, dat alleen door de pontifices (het hoogste priestercollege) en de Vestaalse maagden mocht worden betreden. Daarin werd haar in de oogsttijd, op 25 augustus, een dankoffer gebracht, dat de naam droeg van Opeconsiva.

Ops die twee korenaren vasthoud gezeten op een troon, omschrift OPI.DIVIN TR P COS II en SC in veld

Zij was evenwel niet alleen een godin, die over het ontkiemende leven van de veldvruchten waakte; ook het geboren worden van de kinderen en hun eerste verzorging en opvoeding stonden onder haar hoede. Zij is als het ware de tedere moeder, die het pas geboren kind aan haar boezem legt, om het op te voeden en te geven wat het nodig heeft. Zij werd zeer dikwijls geïdentificeerd met andere godheden, bijvoorbeeld met Bona Dea, met Fauna, Fatua en Maia, soms ook met de Griekse godinnen Rhea-Cybele en Demeter.

In de 5e eeuw v. Chr. richtte Tullus Hostilius een heiligdom op ter ere van Saturnus met bijhorende feesten omdat hij een klinkende overwinning behaald had tegen de Sabijnen. Tarquinius Superbus besliste enkele jaren later om het bescheiden heiligdom te vervangen door een heuse tempel. In de tempel stond een beeld van een oude man met het hoofd bedekt. In zijn hand hield hij een sikkel, dit was het symbool van Saturnus. De voeten van het beeld waren samengebonden met een wollen draad, tijdens de Saturnalia werd het touw losgemaakt zodat de god ook kon aanschuiven aan de feestdis. De tempel werd sinds het begin gebruikt als archieftuimte voor wetteksten en verdragen. Daarbinnen bevond zich ook de staatskas, het aerarium populi Romani, ook aerarium Saturni geheten, omdat beweerd werd dat tijdens de regeerperiode van Saturnus geen enkele diefstal gepleegd was, want niemand had toen privébezit. Deze oude tempel werd in 43 v. Chr. vernieuwd in opdracht van Lucius Munatius Plancus, en later, in de 4de eeuw na Chr., na een grote brand opnieuw herbouwd. Van dit bouwwerk staan vandaag de dag nog acht granieten zuilen met dwarsbalk overeind.

De Saturnalia vormde alleszins een feest(periode) waaraan iedereen kon deelnemen. De scholen gaven deze dag vrijaf. Het was ook streng verboden om op de feestdag van Saturnus een oorlog te beginnen. Rechtbanken waren gesloten en veroordelingen werden uitgesteld. Met andere woorden: het hele openbare leven lag stil. Iedereen kreeg dan ook de kans om mee te vieren en dit maakte van de Saturnalia een van de populairste feesten onder de bevolking.

Het Saturnaliafeest werd gehouden om Saturnus eer te bewijzen, maar ook om het einde van het landbouwjaar te vieren. In de ochtend stonden de mannen al vroeg op om te gaan baden. De klederdracht was ook verschillend in vergelijking met andere feestdagen. De stijve toga bleef in de kast hangen en in plaats daarvan droegen de Romeinse burgers eerder losse, makkelijke gewaden. Op het hoofd droeg men een pileus, dit was een hoed die symbool stond voor de vrijheid. Elke vrijgelatene droeg zo een hoed. Na het baden, trok iedereen richting het forum naar de tempel van Saturnus. Daar werden offers voltrokken ter ere van de god. Tijdens het offeren lieten de Romeinen hun hoofd onbedekt. Dit was een Grieks gebruik dat was overgenomen. Na de offerplechtigheden was er buiten een officieel banket. Toen de mensen uit elkaar gingen, weerklonk de spreuk 'Io Saturnalia'. Daarna trokken de meeste mensen huiswaarts om het feest thuis verder te zetten. Dit resulteerde vaak in buitensporige drink - en feestmaaltijden, waardoor saturnalia in het Latijn ook 'orgie' ging betekenen.

Vrienden en familie gaven ook geschenken aan elkaar. Traditioneel werden er kaarsen en aarden maskers of poppen gegeven. Dit ging terug op een verhaal over Hercules en de bevolking die oorspronkelijk aan de voet van de Capitolinus woonden. Een orakel had hen namelijk voorspeld dat men jaarlijks een aantal mensenhoofden en mannen ter ere van Saturnus moest offeren. Toen Hercules ter ore kwam welke wreedheden daar werden begaan, greep hij in. Hij stelde voor om de mensenhoofden te vervangen door aarden poppen en de mensenoffers door kaarsen. Vandaar kwam dus de traditie om deze geschenken cadeau te doen aan de gastheer als men uitgenodigd werd voor het diner. Of men gaf het aan mensen die het verdienden.

Een van de meest opvallende gewoontes van de saturnaliën is dat de rollen slaaf - heer omgekeerd werden. Tijdens de maaltijd bijvoorbeeld werden de slaven bediend door hun heren. Ook tijdens het dobbelspel, dat normaal verboden was, maar voor de gelegenheid wel toegelaten werd, streden heer en slaaf op gelijke voet. Dit gebaar moest terug doen denken aan de "Gouden Jaren" onder Saturnus waarin er geen onderscheid gemaakt werd tussen de mensen. Het was een kans voor de heren om zo hun slaven te bedanken voor het geleverde werk.

Er bestaan nog altijd twijfels over wanneer het feest voor de eerste keer gevierd werd en hoelang het duurde, maar toch was de saturnaliën een van de opmerkelijkste en populairste religieuze feesten die in het Romeinse Rijk hebben plaatsgevonden. Het hele sociale leven lag stil op die dag, want iedereen nam deel aan het feest ter ere van de god Saturnus, die landbouw en welvaart over hun land had gebracht.

De Latijnse naam van Saturnus werd in de oudheid verklaard vanuit satus (= gezaaid, cf. sator = zaaier), van serĕre (zaaien), en ook vanuit saturare (= verzadigen), maar deze etymologie is niet zonder problemen. Saturnus wordt alleszins geassocieerd met de landbouw. Evenals de planeet Saturnus is de zaterdag (Saturni dies = dag van Saturnus) naar hem vernoemd. De herkomst van Saturnus is hoogst onzeker (mediterraan? indo-europees? Phrygisch? Etruskisch? Illyrisch? zuiver Italisch? Grieks?). Later werd hij ook geassocieerd met de Griekse god Kronos (Cronus).

Kronos was volgens die mythologie de zoon van de hemel- en oergod Ouranos (Uranus). Als de jongste der Titanen bracht hij met behulp van zijn moeder Gaea (Gaia) zijn vader ten val, die uit beduchtheid zijn eigen kinderen, de Cyclopen, de Centimani en de titanen, had verbannen. De partner van Saturnus was zijn zus Rhea. Kronos was getrouwd met zijn zus Rhea. Ze hadden kinderen, hij had ze eerst opgegeten. Nadat Zeus hem had verdreven ging Kronos in Italië wonen. Daar verborg hij zich. Door de Romeinen werd hij vereerd als Saturnus. Omdat hij zich daar verborg is de provincie Latium waarin Rome ligt naar hem genoemd. Het Latijnse werkwoord "latere" betekent namelijk verbergen. De cultus van Saturnus nam een centrale plaats in in Romeins Noord-Arfrika, waar hij vooral bloeide tijdens de 2de en in het begin van de 3de eeuw na Chr. Tot op heden zijn zowat drieduizend votiefstelen voor Saturnus teruggevonden.

Bron: www.spqr.web-log.nl