Van Prehistorie tot Middeleeuwen

Geplaatst op zaterdag 03 juni 2006 @ 12:29 , 7382 keer bekeken

Amor - Roma: wie Rome zegt, denkt meteen aan liefde. Dat was al zo in de Oudheid zelf.

Amor - Roma: het anagram verzinnebeeldt een leven vol liefde, een liefde die in al haar facetten beleefd en bezongen wordt. Catullus haat en bemint. Cicero weent in ballingschap om vrouw en kinderen. Plinius stuurt een smachtelijke liefdesbrief naar zijn verre, lijdende, innig geliefde en lievende echtgenote, "wier hand op de sponde, die zij niet deelt met haar man, het boek slechts zoekt, dat een deel toch van hem is... Heeft Juvenalis haar nooit gezien? Heeft hij nooit geweten hoe roerende liefde er vlak bij hem bloeide, bleeke witte roos en heeft nooit dier geur hem getroffen...?" (Louis Couperus). Herkenbare gevoelens, diepmenselijke emoties. Intussen leert Ovidius zijn tijdgenoten het geraffineerde genot van het liefdesspel - van verleiding tot orgasme. En beschrijft Suetonius nuchter maar gretig de seksuele exploten van de keizers. Prikkelende maar geruststellende informatie voor moderne lezers die weten - of menen te weten - dat ook Romeinen mensen van vlees en bloed waren.

Amor - Roma: het anagram roept een wereld op die ons vertrouwd en toch vreemd is, een wereld waarin mensen leefden en liefhadden zoals wij leven en liefhebben, zij het dan kennelijk met minder gêne, met meer vrijheid in denken en doen. En toch, de werkelijkheid was anders: de Romeinse wereld van 'Amor' was paradoxaal genoeg minder vertrouwd én minder vreemd.
Minder vreemd: Rome was geen exotisch paradijs waarin alle mensen zich naar hartelust aan hun passies en driften konden overgeven. Het leven van Romeinen werd beheerst door culturele codes die wel anders maar daarom niet minder streng waren.
Minder vertrouwd ook: emoties die op het eerste gezicht herkenbaar want eeuwig-menselijk lijken, wekken bevreemding zodra we de uitdrukking daarvan in een bredere maatschappelijke context plaatsen.

Die maatschappelijke context werd onder meer bepaald door een hoge kindersterfte en een relatief lage levensverwachting, de alomtegenwoordigheid van slaven en een uitgesproken klassebewustzijn, een strakke rolverdeling tussen mannen en vrouwen, en asymmetrische, weinig stabiele huwelijksrelaties. De massale aanwezigheid van slaven was wellicht het meest ingrijpende verschil tussen onze samenleving en die van de Romeinen. Slaven werden niet als volwaardige mensen behandeld. Ze waren nagenoeg rechteloos: als willoze wezens waren ze volkomen overgeleverd aan de nukken en grillen van hun meesters. Het was de plicht van elke slaaf of slavin om de meester ter wille te zijn. Ook op seksueel gebied. Seneca schreef in dat verband: "Ontucht is een schande voor de vrijgeborene, maar een noodzaak voor een slaaf." Sommige Romeinse aristocraten hielden er trouwens een lustknaap op na, een jong en schattig slaafje dat als een soort huisdier gekoesterd en vertroeteld werd. Niet zelden kreeg de innige relatie tussen meester en slaaf een erotische lading, nam ze zelfs een seksueel karakter aan.

In principe diende zo'n relatie te worden beëindigd zodra de jongen baardhaar begon te ontwikkelen en dus volwassen werd. De reden was eenvoudig: het gevaar was te groot dat een volwassen slaaf in de seksuele relatie een dominante rol zou gaan spelen en de meester zich als een vrouw zou laten nemen. Dat was in de ogen van de meeste Romeinen een regelrechte schande. Want een vrije Romeinse man diende de boventoon te voeren - ook letterlijk. Hij penetreerde, maar liet zich niet penetreren. Als dat laatste gebeurde en bekend raakte, werd men bestempeld als een verwijfde man of seksuele passieveling en uit de gemeenschap van weldenkende, fatsoenlijke, kortom 'echte' mannen gestoten.

Ondanks de schijn van het tegendeel kende het antieke Rome wel degelijk een strenge seksuele moraal, al reikte die bepaald onchristelijke brevetten voor goed zedelijk gedrag uit. Binnen- of buitenechtelijke seks deed daarbij weinig ter zake. Homo- of heteroseksualiteit nog veel minder. De idee dat een persoon een exclusieve voorkeur aan de dag zou leggen voor een partner van het andere dan wel van hetzelfde geslacht, was hun volstrekt vreemd. Romeinen dachten en handelden niet in termen van hetero- en homoseksualiteit, wel in termen van passief en actief seksueel gedrag. Ook in de huwelijksrelatie. Het Romeinse huwelijk was een verbintenis om in gemeenschap te leven met als voornaamste doel wettige kinderen voort te brengen. Echtelijke seks stond in functie van de procreatie; met liefde en trouw had hij weinig of niets te maken. Dit systeem had paradoxale gevolgen. In principe stond de vrouw seksueel ter beschikking van haar man: zij kon hem geen seks weigeren omdat zij daar toevallig geen zin in had. En zij werd al helemaal niet geacht plezier te beleven aan de geslachtsgemeenschap. Verkrachting binnen het huwelijk was hoe dan ook een concept dat de Romeinen niet kenden. Anderzijds was de man voor de bevrediging van zijn seksuele behoeften niet aangewezen op zijn vrouw. In zekere zin had die haar taak volbracht zodra ze wettige kinderen had voortgebracht; voor seksueel vertier stonden de man slaven en slavinnen ter beschikking. Het Romeinse huwelijksleven was kortom niet op romantische liefde of seksuele trouw gebaseerd. Een relatie was succesvol, als de partners erin slaagden elkaar niet op de zenuwen te werken, niet te vaak ruzie met elkaar maakten. Harmonie was het ideaal: wederzijdse verstandhouding was belangrijker dan innige affectie of goede seks. Bleek die verstandhouding te ontbreken, dan kon het huwelijk zonder veel problemen worden ontbonden. Om de scheiding te voltrekken volstond het dat een van beide partners de ander liet weten dat het huwelijk beëindigd was.

De Romeinen leefden in een heel andere wereld dan de onze. De culturele codes en morele regels die zij hanteerden om het private en publieke leven vorm te geven, zijn dan ook niet zonder meer toepasbaar op het heden. De Romeinen bieden ons geen pasklare recepten voor een rijkere seksualiteitsbeleving of een gelukkiger huwelijksleven. Het zou een illusie zijn te denken dat we het hedendaagse discours over seks en sekse kunnen negeren, als een kledingstuk van ons afwerpen. Toch hoeft dit niet te betekenen dat historisch onderzoek naar de antieke beleving en normering van seksualiteit (louter) een leuk, maar vrijblijvend tijdverdrijf voor specialisten, een onschuldige maar toch nutteloze vorm van veelweterij hoeft te zijn. Mensen van alle tijden worden verliefd, mensen van alle culturen bedrijven seks. Maar de voorstelling die zij van hun liefde en seksualiteit hebben en de manier waarop zij die 'problematiseren', vertonen wél grote verschillen. Een studie van de Romeinse beleving en normering van liefde en seksualiteit confronteert ons onvermijdelijk met onze eigen moraal, legt de christelijk-freudiaanse achtergrond van onze seksualiteitsbeleving bloot, weerlegt meteen het 'natuurlijke', 'noodwendige' karakter ervan. En dat kan bevrijdend, verdiepend werken. Door aandacht te besteden aan de manier waarop de Romeinen dachten, voelden en handelden, kunnen we onze vanzelfsprekende opvattingen, gevoelens en gedragingen opnieuw in vraag stellen.

Toon Van Houdt - Christian Laes, Dept. Klassieke Studies, K.U.Leuven