Van Prehistorie tot Middeleeuwen

Geplaatst op zondag 02 mei 2010 @ 22:22 , 1898 keer bekeken

De Romeinse historicus Publius Cornelius Tacitus (ca. 56-117) schreef in zijn werk Historiën over de ontwikkelingen in het ‘Vierkeizerjaar’ 69-70. Een zeer turbulente periode uit de geschiedenis van het Romeinse rijk. In korte periode volgden vier keizers elkaar op en het Romeinse rijk was het toneel van een reeks verwarrende burgeroorlogen om de macht. De keizers Galba, Otho en Vitellius volgden elkaar snel op. De laatste werd uiteindelijk verslagen door Vespasianus. Tacitus vertelt in zijn werk over de burgeroorlog en het verlies van alle waarden.

Tacitus’ Historiën is geliefd en berucht vanwege de sombere stijl die de auteur hanteerde. Tacitus schreef zijn werk in compact Latijn. de laatste keer dat het werk in het Nederlands werd vertaald was in 1958 (J.W. Meijer). Vincent Hunink (1962), docent Latijn en vroegchristelijk Latijn en Grieks aan de Radboud Universiteit Nijmegen, heeft nu een nieuwe vertaling van het werk gemaakt. Het Nederlands verandert als taal sterk en daarom is een nieuwe vertaling van een belangrijk boek als de Historiën na enkele tientallen jaren simpelweg nodig om het voor Nederlandstalige lezers toegankelijk te houden.

"Daarnaast vind ik het werk van Tacitus erg mooi. Een paar jaar geleden vertaalde ik een deel van de Historiën (het verhaal over de opstand van de Bataven). Het was dus wel heel verleidelijk om vervolgens het hele boek te vertalen. Het was wel een echte uitdaging om voor de stijl een geschikte vorm te vinden Ook als vertaalproject was het dus heel interessant", verklaart Hunink. De vertaler wilde, zo meldt de Nijmeegse universiteit, geen woord te veel in zijn nieuwe Nederlandse vertaling: "Huninks weergave is er een die hoekig en dwars wíl zijn, bondig en poëtisch, juist om Tacitus' woordkunst te laten zien. De kwaadheid en bitterheid van de auteur keren terug in een wrokkig, bijtend Nederlands, zoals in klassieke vertalingen nog niet is vertoond. De vertaling is, in Huninks eigen woorden, dus geen vlot leesbare tekst om bij achterover te leunen. Maar wel, letterlijk, de moeite waard". Hunink stelt dat je Tacitus niet moet lezen vanwege de historische inhoud, maar vanwege zijn stijl en visie.

In zijn literatuurgeschiedenis van het oude Rome, Het feest van Saturnus, schrijft Piet Gerbrandy: "Tacitus is zonder serieuze concurrentie de grootste prozaïst uit de Latijnse literatuur. Juist de aspecten die hem tot een eeuwig modern auteur maken, zijn meedogenloos cynisme, zijn neiging het leggen van verbanden aan de lezer over te laten, zijn onklassieke, soms zelfs gewrongen zinsbouw, hebben ervoor gezorgd dat hij in de eeuwen na zijn dood nooit een groot en enthousiast publiek heeft gehad. Het proza van Tacitus grijpt je bij je strot, dwingt je stelling te nemen in onmogelijke dilemma’s, vervult je met het besef dat niet alleen geen mens deugt, maar dat je ook zelf voortdurend vuile handen maakt. Moralisme is vrijwel geen enkele Romeinse schrijver vreemd, maar alleen Tacitus slaagt erin je zijn obsessies en frustraties zo op te dringen dat je je medeplichtig gaat voelen. De lectuur van Tacitus is verontrustend, nooit ontspannend".

Een nieuw project van Vincent Hunink is de vertaling van een voorganger van Tacitus: Marcus Velleius Paterculus, een geschiedschrijver uit de tijd van keizer Tiberius. Hij geldt als een hielenlikker van de keizer, en als een aanstellerig stilist. Ook Tacitus' Annalen staat op het lijstje van Hunink, die ondertussen al ongeveer een vijftigtal werken uit de oudheid vertaalde.

Historiën - Tacitus
Vertaald door Vincent Hunink
ISBN: 9789025367152
Uitgever: Athenaeum - Polak & Van Gennep
Hardcover, 307 pagina's
Prijs: 29,95 euro.

Website Hunink: www.vincenthunink.nl

Inleiding van het boek:

Inktzwart. Hartgrondig somber. Dat is het wereldbeeld van de Romeinse historicus Tacitus.

De wereld waarin Cornelius Tacitus (ca. 55-120) leefde was die van het Romeinse keizerrijk. En inderdaad was daar het een en ander misgegaan en scheefgegroeid sinds de dagen van Julius Caesar de eerste echte keizer, Augustus (keizer van 27 v.Chr. tot 14 na Chr.). Tacitus verging het als veel collega-senatoren: in zijn hart was hij volbloed republikein, die met grote bewondering en nostalgie terugkeek naar de periode van voor Caesar en Augustus.  

Maar anders dan sommige tijdgenoten, die soms letterlijk terug wilden naar die oude tijd, besefte Tacitus dat de weg terug naar de republiek van weleer onmogelijk was geworden. Augustus had teveel zaken onomkeerbaar veranderd en door het optreden van zijn opvolgers was de alleenheerschappij in Rome diep verankerd geraakt.  

Bij 'goede' keizers was het nog niet zo'n beroerd systeem, maar bij gevaarlijke gekken zoals Caligula en Nero leverde het veel problemen op. Om maar te zwijgen van de chaos die kon uitbreken als de keizerlijke macht betwist werd. Zoals het geval was in het beruchte Vierkeizerjaar 69-70, toen het Romeinse rijk toneel werd van een reeks verwarrende burgeroorlogen om de macht. Galba, Otho en Vitellius volgden elkaar snel op, en de laatste werd uiteindelijk verslagen door de eerste Flavische keizer, Vespasianus. 

Over de verwikkelingen in dat jaar schreef Tacitus zijn eerste grote historiografische werk, de Historiën. Daarvan is nu een gloednieuwe vertaling verschenen.

De adembenemende openingsbladzijden van het werk tonen het panorama van een wereldrijk in gestaag verval. Nadruk op neergang en verval is kenmerkend voor alle Romeinse geschiedschrijving, maar Tacitus doet er een duidelijke schep bovenop. In zijn visie schudt het rijk werkelijk aan alle kanten op zijn grondvesten. En menselijke waarden gaan massaal aan de kant en dan zijn er nog natuurrampen. 

De meest liederlijke figuur van de vier keizers in dit boek is ongetwijfeld Vitellius. Tacitus beschrijft hem met nauw verholen afgrijzen als een karikatuur van alles wat een keizer zou moeten zijn. Een Bourgondische lekkerbek die eten en drinken stelt boven politiek, die niets doet als ingrijpen vereist is en Rome's financiële reserves er in een paar maanden doorheen jaagt. Verkeerde beslissingen, verkeerde raadgevers, machtwellustige helpers, die in Rome zelfs de Capitolijnse tempel in brand steken: Vitellius en zijn directe omgeving vormen volgens Tacitus een regelrechte ramp voor Rome. En natuurlijk wemelt het rondom hem van intrigues, moordaanslagen en complotten. 

Het lezen van deze bloedstollende Historiën doet pijn. Zeker bij wie leest met een Romeinse blik à la Tacitus. De teloorgang van Rome's wereldmacht doet pijn, alle gevallen van schrijnend onrecht en machtsmisbruik, mismanagement en massamoord doen pijn. En ook beschrijvingen van slagvelden en rokende puinhopen, achterbakse aanslagen en nutteloze offers vormen geen lichte lectuur. 

Het befaamde, uitgesponnen verslag van de 'Bataafse opstand' in boek 4 en 5 is trouwens ook pijnlijk voor lezers met Germaanse sympathieën. Want onze vermeende heldhaftige voorouders munten al evenzeer uit in machtshonger, persoonlijke rancune, verkeerd beleid, barbaarsheid, moord en doodslag. Heel de Bataafse opstand, die zoveel mensenlevens kost, loopt trouwens uit op niets.  

Pijn doet vooral ook Tacitus' stijl. Zijn zinnen zijn tot het uiterste samengebald. Vaak ontbreken essentiële onderdelen zoals werkwoorden of voornaamwoorden. Verbindingswoorden die teksten normaal gesproken soepel leesbaar maken (maar, want, dus, daarom) worden waar mogelijk weggelaten. Het lijkt vaak of Tacitus zo min mogelijk wil zeggen. Misschien is het veelbetekenend dat zijn naam het Latijnse woord is voor 'zwijgend': de taal van deze Tacitus staat dichtbij een totaal zwijgen. Dat heeft tot gevolg dat hij de lezer vaak uitdaagt, voor raadsels stelt, zelf aan het werk laat gaan. Tacitus' proza vraagt een leeshouding en aandacht die gewoonlijk zijn weggelegd voor poëzie. 

Maar wie deze pijn wil lijden zal merken dat het een aangename pijn kan zijn, die sterke effecten heeft. Tacitus lezen staat borg voor indringende leeservaringen en plotselinge vergezichten. Voor een opwekkende onderdompeling in hartgrondige somberheid. 

De nieuwe vertaling wil vooral een literaire vertaling zijn, die recht  doet aan het uitzonderlijke karakter van Tacitus' stijl. Daarom zoekt de vertaling welbewust de grenzen van het Nederlands op.